Turklerde ve Irani Kavimlerde Eksogami-Endogami

Summary

Several scholars have argued for the existence of  an incest marriage among Zoroastrians. There are many instance of this kind of marriage among Iranic people. They have set forth their views about "xvedodah" tradition mentioned in Avesta and other sacred books of Zoroastrianism. This word means "marriage with next to kin, (usually sister or mother in a patriarchal family." The trace of this tradition can be seen in Achaemanid period as well. Cyrus the Great married his sister Atossa. Avesta recommends to its followers to marry their next to keen.

Jean Chardin, Safarnameh, C.2 s. 760.  Zira Gebran joz ba khishavandan-e khod ezdevaj nemiykonand.

Turklerde ve Irani Kavimlerde Eksogami-Endogami

Türklerde dıştan evlenme esastı zira bu tip evliliğin soyu sağlamlaştırdığı ve ömrü uzattığına inanılırdı.[1] Bu yüzden de ilim adamlarının çoğunluğu Türklerin dışarıdan evlilik yaptıklarını öne sürmüşlerdir.[2] Manas Destanı'nda Çakıp Han, uzun zaman ve bir hayli yeri dolaşarak oğluna kız bulmak istemiştir ki bu da eski Türklerde evliliğin dışarıdan yapıldığı görüşünü bir kez daha ispatlamaktadır.[3] Ayrıca Manas’ın kahramanlarının çapulla elde ettikleri kızlarla evlendikleri, böylece yapılan evliliklerin dışevlilik olduğu anlaşılmaktadır.[4] Türk destanlarında sık görülen başka boylardan kız kaçırma olayı da dışevliliği göstermektedir. Bu geleneğin İslâmiyet'i kabul ettikten sonra bile devam ettiği gözlemlenmiştir. Yine Dede Korkut hikâyelerinde de bu geleneğin izleri görülmektedir.[5]

Ancak boylar ve uruğlar büyüyerek, daha büyük topluluklar olmakta, boyların örgütlenmesi sonucunda ise bodunlar ve iller ortaya çıkmaktadır. Bu durumda daha büyük topluluğun içinden kız alınabilirdi.[6] Bu da bazı ilim adamlarının Türklerde endogaminin yani içeriden evlenmenin varlığını savunmalarına neden olmuştur. Ancak Gökalp, Türklerdeki ikili sağ ve sol tasnife dayanarak bunun karı ve koca eşitliğini sağlayan tek eşli bir endogami biçiminde algılanması gerektiğini belirtmiştir.[7]

Bu konu İranî kavimlerde ciddî bir tartışma konusudur. Bilindiği üzere Zerdüştî edebiyatında "khaetvadatha, khvedodah" adlı bir terim mevcuttur[8] ve bunun çok fazla yorumu yapılmıştır. Bu terim farklı ilim adamları tarafından farklı biçimde manalandırılmıştır: Çoğu ilim adamı onun "khvaetva" (âile, yakın akrabalık) ve "vadatha" (evlenme) kelimelerinden oluştuğunu düşünmektedirler. Bazı ilim adamları ise onun “khvaeto” (bağlılık, akrabalık) ve “datha” (vermek) kelimelerinden oluştuğunu ifâde etmektedirler.[9] Birinci kelime Gatha'larda da birkaç defa geçmekte ve “âileler, akraba” anlamına geldiği belirtilmektedir.[10]  Katrak da bu ıstılahın ikinci kelimesinin dah, dath veya datha olduğunu ve “vermek, yaratmak” anlamına geldiğini, terimin ise “akrabalık kurmak” demek olduğunu öne sürmektedir.[11] Batılı ilim adamlarının çoğunluğunun görüşü bu tabirin anne, kız ve kız kardeş gibi yakın kandaş akrabalarla evlenme anlamına geldiği yönündedir.[12] Wiesehöfer, hâkim sülâleye yabancıların girmesini engellemek, krallığı koruma altına alarak başkalarının eline geçmesini önlenmek için böyle bir evliliğin yapıldığı görüşündedir.[13] Aynı yazar bu tip evliliğin Sasanîlerde çok yaygın olduğunu, bundan dolayı Doğu Roma devletinin kendi tebaaları arasında endogamiyi yasakladığını öne sürmektedir.[14] Christensen mevcut Avesta'da bu terimin anlamının çok belirgin olmamasına karşın bu uygulamanın çok fazla görülmesinden ve kaydedilmesinden dolayı şüphesiz bu anlama geldiğini belirtip böyle bir girişimi hâkim sülâlenin soy ve kan temizliklerini korumak için yaptıklarını ileri sürmektedir.[15] Dolayısıyla bu terim İranî kavimlerde evliliğin endogami yani içten evlenme biçiminde olduğunu göstermektedir. Bunun İranî boyların hâkim sülâlelerinden özellikle Perslerde ve Akamenit sülâlesinde bazı örnekler görülmektedir. Kayaniler sülâlesinin 7. hükümdarı Homani (Homa) babası/kocası Bahman’ın yerine geçmiştir. Ondan sonra ise tahta babası/kocası Bahman’dan olan Darab oturmuştur.[16] Herodot Akamenit kralı Kambiz'in aynı baba ve anneden olan kız kardeşi ile evli olduğunu belirtmektedir. Kısa bir süre sonra ise Kambiz'in diğer kız kardeşi ile evlendiği de kaydedilmiştir.[17] Gerçi Wiesehöfer bu iki kız kardeşin üvey olduğunu ve sadece bu çeşit evliliğin Akamenit sülâlesinde var olduğunu belirtmektedir.[18] Plutarch, Akamenit Kralı Artakşir'in kızı Atossa'ya âşık olduğunu ve onunla evlendiğini yazmıştır.[19] Ctesias'ta ise Teritoukmes'ın, kendi kız kardeşi Roksana ile evlendiği iddia edilmiştir.[20] Hşayarşa da ilk önce yengesine (Kardeşi Masist’in karısına) âşık olduktan sonra gelinine de aşık olup onunla evlenmiştir. Ayrıca kardeşi Masist'i de onun kızlarından birisiyle yani yeğeniyle evlenmeye ikna etmeye çalışmıştır.[21] Akamenitlerde bu örneklerin sayılarını çoğaltmak mümkündür. Sasanî sülâlesinin kurucusu Ardeşir’in mektuplarında herkese yakınlarından ve akrabalarından biriyle evlenmeleri tavsiye edilmekte, bunu yaptıkları takdirde soylarının korunacağı belirtilmektedir.[22] Aynı sülâlenin bir başka hükümdarı Behram’ın hem kız kardeşi, hem de eşi olan Kordiye’den söz edilmektedir.[23] Al-Mukaddesi'den bu geleneğin X. yüzyılda bile Hazar Denizi'nin güneyinde oturan İranî kavimlerden Deylemîlerde devam ettiğini öğrenmekteyiz. Ermeni, Süryani, Çin, Yahudi ve Arap kaynaklarında da bu misalleri çoğaltacak bilgiler mevcuttur.[24] Herodot, böyle bir geleneğin Pers halkı arasında var olmadığını, sadece hâkim sülâlenin bu işe giriştiğini yazmaktadır.[25] Katrak ise bazı ilim adamlarının görüşlerinden hareketle "khaetvadatha, khvedodah" teriminin dinî bir terim olduğunu ifâde ederek böyle bir âdetin asla var olmadığını savunmuştur.[26] Elamlılarda da bu kelimenin muğlâk olmasına bakmayan bazı ilim adamları bu geleneğin Batı İranlılar tarafından da uygulandığını belirterek bunun Elamlılardan alındığını ileri sürmüşlerdir.[27] Fortson, Latince'de evlenme anlamına gelen "ukhorem ducere" ile bazı başka dillerden yola çıkarak bu terimin kökünde  "kadını, gelini götürmek" anlamının yattığını, dolayısıyla erkeğin evine giden bir kadının boydan çıktığını işaret ettiğini, bunun da eksogamiyi yani dıştan evlenmeyi gösterdiğini belirtmektedir.[28] Mallory de Hint-Avrupalılarda kadının, erkeğin evine gittiğine dair bugünkü modern Avrupa dillerinde "wedding" (evlenmek) kelimesinin kökünde yatan "wedh-" kelimesinden yola çıkmakta ve bu kavimlerde evlenmenin dıştan yapıldığını savunmaktadır.[29] Bu konuda dikkat edilmesi gereken şey akrabalık esasının hangi temellere dayandığıdır. Tabii ki İslâm öncesi dönemlerinde İranî kavimlerde ataerkil bir yapının babaya dayalı bir akrabalığı söz konusudur. Ancak bu akrabalık terimlerinin ortaya çıkmasında âile ile ilgili başka özelliklerin de etkin olduğu göz önünde tutulmalıdır.

---

[1] Mas’udi, a.g.e., s. 135.

[2] İnan, a.g.e., I, s. 341; Rasonyi, a.g.e., s. 56; Ögel, a.g.e., s. 22; Mualla G. Türköne, Eski Türk Toplumunun Cinsiyet Kültürü, Ark Yayınları,  Ankara 1995, s. 174.

[3] Tezcan, a.g.e., 76. Paragraf.

[4] Türkdoğan, a.g.e., s. 254.

[5] İnan, a.g.e., s. 341-342.

[6] Türköne, a.g.e., s. 174.

[7] Gökalp, a.g.e., s. 142.

[8] Yasna, XII/9. Paragraf; Visparad, III/1-4. Paragraf; Yaşt, XXIV/16-17. Paragraflar; Vendidad, VIII/12-13. Paragraflar; Zatsparam, a.g.e.,  26. bölüm; Denkart, IX/41,60.

[9] Jafary, a.g.m., 8-9. Paragraflar.

[10] Yasna, XXXII/1. Paragraf; XXXIII/3-4. Paragraflar; XLVI/1,5. Paragraflar; XLIX/7. Paragraf; LIII/4. Paragraf.

[11] Katrak, a.g.e., s. 38.

[12] Jafary, a.g.m., 15. paragraf; Bahar, a.g.e., s. 258.

[13] Wiesehöfer, a.g.e., s. 58.

[14] A.e., s. 226.

[15] Christensen, a.g.e., s. 234.

[16] Hamdollah M. Qazvini, Tarikh-e Gozide, Amirkabir Yayınları, Tehran 1339 (1960), s. 32; Adur Farnbağ, Bundahishn, XXXVI, /Fars. Çev. M. Bahar/, 9. Paragraf. (çevrimiçi) www.avesta.org, 2002.

[17] Herodot, a.g.e., III, 31. Paragraf .

[18] Wiesehöfer, a.g.e., s. 111.

[19] Plutarch, Lives of the Noble Grecians and Romans, Artaxerxes, /İng. Çev. John Dryden/, (çevrimiçi) www.ebooks.adelaide.edu.au/p/plutarch/lives/chapter66.html,  24. Paragraf, 2009.

[20] Ctesias, Persica, /İng. Çev. J. H. Freese/, (çevrimiçi) www.livius.org/ct-cz/ctesias/photius_persica.html, 55. Paragraf, t.y.

[21] Wiesehöfer, a.g.e., s. 75.

[22] Mas’udi, a.g.e., s. 243.

[23] Saalabi, a.g.e., s. 434.

[24] Konstantin Inostrantsev, Tahgigatî dar Bare-ye Sasaniyan, /Fars. Çev. Kazem Kazemzadeh/, Bongah-e Tarjome va nashr-e Ketab Yayınları, Tehran 1351 (1972), s. 126.

[25] Herodot, a.g.e., III, 31. Paragraf.

[26] Katrak, a.g.e., s. 45-53.

[27] Olmsted, a.g.e., s. 120.

[28] Forston, a.g.e., s. 18.

[29] Mallory, a.g.e., s. 143.